هیرسوتیسم یا پرمویی چیست؟ علل، علائم، تشخیص و درمان

هیرسوتیسم یا پرمویی، عارضه‌ای است که این روزها توجه بسیاری از متخصصان و بیماران را به خود جلب کرده است. آیا تا به حال با رشد غیرطبیعی موهای ضخیم و تیره در نواحی مختلف بدن مواجه شده‌اید؟ هیرسوتیسم (Hirsutism) یکی از انواع اختلالات هورمونی در خانم‌هاست که با رشد موهای ضخیم و تیره در نواحی‌ای که معمولاً در مردان دیده می‌شود، خودش را نشان می‌دهد. من در طول مطالعه و تحقیق روی اختلالات هورمونی، با موارد متعددی از این عارضه روبرو شده‌ام که علاوه بر مشکلات جسمی، تأثیرات روحی قابل توجهی روی افراد مبتلا داشته است.

این عارضه که حدود 5 تا 10 درصد خانم‌ها را در سنین باروری درگیر می‌کند، می‌تواند نشانه‌ای از شرایط زمینه‌ای مانند سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS) یا اختلالات غدد فوق کلیوی باشد. خوشبختانه امروزه با پیشرفت علم پزشکی، روش‌های درمانی متنوع و مؤثری برای کنترل و درمان این عارضه وجود دارد. تا بحال راجع به ریزش مو صحبت کردیم، این بار در این مقاله در رابطه با پر مویی یا هیرسوتیسم بخوانید.

هیرسوتیسم (Hirsutism) چیست؟

تعریف هیرسوتیسم

هیرسوتیسم وضعیتی است که در آن زنان با رشد بیش از حد موهای ضخیم و تیره در نواحی‌ای از بدن مواجه می‌شوند که معمولاً آن نواحی در مردان موی بیشتری دارد. این موها که به آن‌ها موهای ترمینال گفته می‌شود، ضخیم‌تر و تیره‌ تر از موهای معمولی هستند و الگوی رشد آن‌ها شبیه به الگوی مردانه است. هیرسوتیسم می‌تواند نشانه‌ای از عدم تعادل هورمونی یا افزایش حساسیت فولیکول‌های مو به هورمون‌های مردانه (آندروژن‌ها) باشد.

تفاوت هیرسوتیسم با هیپروتریکوز

هیپرتریکوز با هیرسوتیسم متفاوت است. در هیپرتریکوز، رشد بیش از حد مو در نواحی‌ ای از بدن رخ می‌دهد که معمولاً به هورمون‌های مردانه حساس نیستند. در واقع، هیپرتریکوز افزایش رشد موهای ظریف و روشن (موهای ولوس) در هر نقطه از بدن است و می‌تواند هم در مردان و هم در زنان رخ دهد. برخلاف هیرسوتیسم، هیپرتریکوز معمولاً ارتباطی با مشکلات هورمونی ندارد و بیشتر به عوامل ژنتیکی، دارویی یا بیماری‌های زمینه‌ای غیرهورمونی مربوط می‌شود.

علائم هیرسوتیسم

الگوی رشد موهای زائد

رشد موهای زائد در هیرسوتیسم از الگوی مشخصی پیروی می‌کند. این موها در نواحی حساس به هورمون‌های مردانه ظاهر می‌شوند و برخلاف موهای معمولی، ضخیم‌تر و تیره‌تر هستند. معمولاً اولین علائم در ناحیه صورت، به‌ویژه بالای لب و چانه بروز می‌کند. با پیشرفت عارضه، رشد موهای ضخیم و تیره به تدریج به سمت قفسه سینه، خط میانی شکم و در موارد شدیدتر، پشت و کمر گسترش می‌یابد.

علائم همراه هیرسوتیسم (نشانه های هورمونی)

بر اساس مطالعه ای در Cleveland Clinic  هیرسوتیسم اغلب با نشانه‌های هورمونی دیگری همراه است. بسیاری از بیماران همزمان با آکنه‌های مقاوم به درمان، ریزش موی سر با الگوی مردانه، و تغییرات صدا مواجه می‌شوند. اختلالات قاعدگی و نوسانات وزنی نیز از علائم شایع هستند. این نشانه‌ها معمولاً به دلیل عدم تعادل هورمونی در بدن ایجاد می‌شوند.

چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟

در صورت مشاهده رشد غیرطبیعی موهای ضخیم و تیره در صورت و بدن، به خصوص اگر این تغییرات با سرعت زیاد رخ دهد، باید به پزشک مراجعه کرد. همچنین در موارد زیر مراجعه فوری به متخصص ضروری است:

• افزایش ناگهانی و قابل توجه در رشد موها
• همراهی با علائمی مانند بی‌نظمی قاعدگی یا آکنه شدید
• بروز تغییرات هورمونی در دوران نوجوانی یا یائسگی
• همراهی با درد در ناحیه لگن یا شکم
• ایجاد تغییرات در صدا یا اندازه سینه‌ها

علل هیرسوتیسم

هیرسوتیسم وضعیتی است که در آن موهای ضخیم و خشن و تیره در نواحی مختلف بدن زنان، به شکلی مشابه الگوی مردانه رشد می‌کند. این عارضه که 5 تا 10 درصد زنان در سنین باروری را درگیر می‌کند، معمولاً نتیجه افزایش هورمون‌های مردانه (آندروژن‌ها) یا حساسیت بیشتر فولیکول‌های مو به این هورمون‌هاست. هرچند هیرسوتیسم به خودی خود سلامت جسمی را تهدید نمی‌کند، اما می‌تواند تأثیرات قابل توجهی بر سلامت روان، اعتماد به نفس و کیفیت زندگی افراد مبتلا داشته باشد و حتی منجر به استرس عاطفی، اضطراب و افسردگی شود.

سندرم تخمدان پلی کیستیک PCOS

سندرم تخمدان پلی‌کیستیک شایع‌ترین علت بروز هیرسوتیسم است، به طوری که 70 تا 80 درصد افراد مبتلا به PCOS، هیرسوتیسم را نیز تجربه می‌کنند. این سندرم که معمولاً از زمان بلوغ آغاز می‌شود، با عدم تعادل هورمون‌های جنسی همراه است. در PCOS، تخمدان‌ها مقادیر بیشتری هورمون آندروژن تولید می‌کنند که منجر به رشد موهای زائد می‌شود.

زنان مبتلا به PCOS معمولاً با مجموعه‌ای پیچیده از علائم و مشکلات مواجه هستند که به مرور زمان ظاهر می‌شوند:

• قاعدگی‌های نامنظم در این بیماران نشان‌دهنده اختلال در تخمک‌گذاری منظم است.
• مشکلات ناباروری در این افراد به دلیل عدم تخمک‌گذاری مناسب ایجاد می‌شود.
• چاقی و اختلالات متابولیک در این بیماران به دلیل تغییرات هورمونی رخ می‌دهد.
• آکنه در این بیماران معمولاً شدید است و به درمان‌های معمول پاسخ نمی‌دهد.
• کیست‌های متعدد کوچک در تخمدان‌های این بیماران در تصویربرداری قابل مشاهده است.
• مقاومت به انسولین در این افراد می‌تواند در نهایت به دیابت منجر شود.

هیرسوتیسم ایدیوپاتیک

در برخی از موارد، علت مشخصی برای هیرسوتیسم یافت نمی‌شود که به آن هیرسوتیسم ایدیوپاتیک می‌گویند. در این حالت، با وجود رشد موهای ضخیم و تیره، سطح هورمون‌های آندروژن در محدوده طبیعی قرار دارد. زنان دارای ریشه خانوادگی مدیترانه‌ای، خاورمیانه‌ای و جنوب آسیا بیشتر در معرض ابتلا به این نوع هیرسوتیسم هستند. در هیرسوتیسم ایدیوپاتیک، عملکرد قاعدگی معمولاً طبیعی است و علائم مربوط به افزایش آندروژن (مانند آکنه یا ریزش موی سر) دیده نمی‌شود.

سایر علل هیرسوتیسم

سندرم کوشینگ یکی از عوامل هیرسوتیسم است که این عارضه زمانی رخ می‌دهد که بدن در معرض سطح بالای هورمون کورتیزول قرار می‌گیرد. سندرم کوشینگ می‌تواند به دو صورت ایجاد شود:

• تولید بیش از حد کورتیزول توسط غدد فوق کلیوی
• مصرف طولانی‌مدت داروهای استروئیدی مانند پردنیزون

علائم همراه با هیرسوتیسم در سندرم کوشینگ شامل موارد زیر است:

• افزایش وزن در این بیماران به صورت سریع و به خصوص در ناحیه صورت رخ می‌دهد.
• زخم‌های پوستی در این بیماران به کندی بهبود می‌یابند.
• فشار خون در این افراد به طور قابل توجهی افزایش می‌یابد.
• دیابت در این بیماران به دلیل اختلال در متابولیسم گلوکز ایجاد می‌شود.
• تغییرات پوستی در این افراد به صورت استریا (ترک‌های پوستی) مشخص ظاهر می‌شود.

هیپرپلازی مادرزادی آدرنال (CAH) یکی دیگر از عوامل هیرسوتیسم است که یک اختلال ژنتیکی است که در آن غدد فوق کلیوی (آدرنال) قادر به تولید مقدار کافی کورتیزول نیستند. این نقص آنزیمی مادرزادی باعث می‌شود مسیر تولید هورمون‌های استروئیدی تغییر کرده و تولید آندروژن‌ها (هورمون‌های مردانه) افزایش یابد.

این بیماری به دو شکل اصلی بروز میکند:

• فرم کلاسیک که از زمان تولد وجود دارد و می‌تواند تهدیدکننده حیات باشد.
• فرم غیرکلاسیک یا اکتسابی که در دوران بلوغ یا بزرگسالی ظاهر می‌شود و علائم خفیف‌تری دارد.

هیرسوتیسم در این بیماران به صورت رشد موهای ضخیم در نواحی حساس به آندروژن بروز میکند و قاعدگی های نامنظم در این افراد به دلیل اختلال در تعادل هورمونی رخ می دهد. آکنه نیز در این بیماران معمولا به درمان مقاومت نشان می دهد. صدای این افراد به تدریج بم و خشن می شود.

در موارد نادر، تومور های تخمدان یا غدد فوق کلیوی، که آندروژن ترشح میکنند می توانند باعث به وجود آمدن هیرسوتیسم شوند. معمولا همراه با ویریلیزاسیون است که به معنی مردانه شدن بیمار است. در اینجا به چند مورد از علائم ویریلیزاسیون اشاره میکنم:

• هیرسوتیسم در این افراد به صورت ناگهانی ظاهر می‌شود.
• صدای این بیماران به تدریج خشن و مردانه می‌شود.
• اندازه پستان‌ها در این افراد به طور قابل توجهی کاهش می‌یابد.
• توده عضلانی در این بیماران به شکل غیرطبیعی افزایش می‌یابد.
• کلیتوریس در این افراد به طور غیرطبیعی بزرگ می‌شود.
• میل جنسی در این بیماران به شکل غیرطبیعی افزایش می‌یابد.
• آکنه در این افراد به صورت شدید بروز می‌کند.

باید گفت که در واقع برخی دارو ها نیز می توانند باعث هیرسوتیسم باشند. استروئیدهای آنابولیک در بدن باعث افزایش سطح هورمون‌های مردانه می‌شوند. تستوسترون و مکمل‌های هورمونی مشابه مستقیماً بر رشد موهای زائد تأثیر می‌گذارند. سیکلوسپورین (Sandimmune) می‌تواند باعث رشد غیرطبیعی موها شود. دانازول (Danocrine) با تأثیر بر سطح هورمون‌ها در نهایت می تواند هیرسوتیسم ایجاد کند. فنی‌توئین (Dilantin) می‌تواند رشد موهای زائد را تحریک کند.

به صورت مجزا اگر بخواهیم عوامل خطر را بررسی کنیم که دیگر عواملی که میتواند باعث هیرسوتیسم باشد چه هستند باید به مواردی دیگر نیز اشاره ای داشته باشیم. برای مثال ، سابقه خانوادگی PCOS یا هیپرپلازی مادرزادی آدرنال خطر ابتلا را به طور قابل توجهی بالا می‌برد، از طرفی ریشه خانوادگی مدیترانه‌ای، خاورمیانه‌ای یا جنوب آسیایی استعداد ژنتیکی برای هیرسوتیسم را افزایش می‌دهد. شاید سوال این باشد که چاقی نیز موثر است؟ بله، چاقی از طریق افزایش تولید آندروژن در بدن، احتمال بروز هیرسوتیسم را بالا می‌برد.

تشخیص هیرسوتیسم

معاینه فیزیکی

پزشک در معاینه فیزیکی، الگو و میزان رشد موهای زائد را در نواحی مختلف بدن بررسی می‌کند. برای ارزیابی شدت هیرسوتیسم، از مقیاس فریمن-گالوی استفاده می‌شود. در این مقیاس، نه ناحیه از بدن شامل لب بالا، چانه، قفسه سینه، شکم فوقانی، شکم تحتانی، بازوها، ران‌ها، پشت فوقانی و پشت تحتانی/باسن مورد بررسی قرار می‌گیرند. به هر ناحیه بر اساس میزان رشد مو، نمره‌ای بین صفر تا چهار داده می‌شود.

• در افراد سفیدپوست و سیاه‌پوست، امتیاز کمتر از 8 طبیعی محسوب می‌شود.
• در افراد مدیترانه‌ای، اسپانیایی‌تبار و خاورمیانه‌ای، امتیاز کمتر از 9 یا 10 طبیعی است.
• در افراد آسیایی، امتیاز کمتر از 2 طبیعی در نظر گرفته می‌شود.

آزمایش های تشخیصی

پزشک برای تشخیص علت هیرسوتیسم، آزمایش‌های خون متعددی درخواست می‌کند. این آزمایش‌ها سطح هورمون‌های مختلف از جمله آندروژن‌ها، تستوسترون، DHEA-S و پرولاکتین را اندازه‌گیری می‌کنند. بررسی این هورمون‌ها به تشخیص اختلالات هورمونی مانند سندرم تخمدان پلی‌ کیستیک یا اختلالات غدد فوق کلیوی نیز کمک می‌کند.

تصویربرداری تشخیصی

سونوگرافی لگن برای بررسی تخمدان‌ها و رحم انجام می‌شود. این روش تصویربرداری می‌تواند وجود کیست‌های تخمدانی را که از علائم PCOS هستند، نشان دهد. همچنین می‌تواند تومورهای احتمالی تخمدان را که ممکن است باعث ترشح بیش از حد آندروژن شوند، شناسایی کند.

در موارد مشکوک به اختلالات غدد فوق کلیوی، پزشک ممکن است رادیوگرافی یا سایر روش‌های تصویربرداری را برای بررسی این غدد درخواست کند. این بررسی‌ها می‌توانند وجود تومور یا بزرگی غدد فوق کلیوی را نشان دهند.اهمیت تشخیص دقیق و به موقع هیرسوتیسم در این است که برخی از علل آن مانند تومورهای مترشحه آندروژن یا سندرم کوشینگ می‌توانند جدی باشند و نیاز به درمان فوری داشته باشند. همچنین تشخیص صحیح علت هیرسوتیسم به انتخاب مؤثرترین روش درمانی کمک می‌کند.

روش های درمان هیرسوتیسم

درمان های دارویی (قرص های ضد بارداری، داروهای ضد آندروژن)

قرص‌های ضد بارداری و داروهای ضد آندروژن از اصلی‌ترین گزینه‌های دارویی در درمان هیرسوتیسم هستند. این داروها با هدف کاهش سطح هورمون‌های مردانه در بدن و کنترل رشد موهای زائد تجویز می‌شوند.

قرص‌های ضد بارداری ترکیبی، که حاوی استروژن و پروژسترون هستند، معمولاً به عنوان خط اول درمان دارویی هیرسوتیسم در نظر گرفته می‌شوند. این داروها از طریق کاهش تولید آندروژن‌ها در تخمدان‌ها و افزایش سطح پروتئین متصل شونده به هورمون جنسی (SHBG) عمل می‌کنند. افزایش SHBG باعث کاهش سطح تستوسترون آزاد در خون می‌شود که نتیجه آن کاهش رشد موهای زائد است.

در کنار قرص‌های ضد بارداری، داروهای ضد آندروژن نیز نقش مهمی در درمان هیرسوتیسم دارند. اسپیرونولاکتون (Aldactone) یکی از پرکاربردترین داروهای این گروه است که با مسدود کردن گیرنده‌های آندروژن و کاهش تولید آندروژن‌ها در بدن عمل می‌کند. این دارو به خصوص در درمان موارد خفیف تا متوسط هیرسوتیسم مؤثر است و معمولاً در دوزهای 100 تا 200 میلی‌گرم در روز تجویز می‌شود.

فیناستراید (Proscar) گزینه دیگری از گروه داروهای ضد آندروژن است که با مهار آنزیم 5-آلفا ردوکتاز، از تبدیل تستوسترون به دی‌هیدروتستوسترون جلوگیری می‌کند. این دارو باید با احتیاط و تحت نظارت دقیق پزشک مصرف شود، زیرا می‌تواند باعث ناهنجاری‌های جنینی شود. به همین دلیل، استفاده از روش‌های مؤثر پیشگیری از بارداری در طول دوره درمان با فیناستراید ضروری است.

نکته مهم در مورد درمان‌های دارویی این است که نتایج آن‌ها تدریجی است و معمولاً 6 تا 12 ماه طول می‌کشد تا اثرات قابل توجهی در کاهش رشد موها مشاهده شود. همچنین، این داروها تنها تا زمانی که مصرف می‌شوند مؤثر هستند و با قطع مصرف، علائم هیرسوتیسم معمولاً بازگشت می‌کنند. بهتر است همراه با درمان دارویی، روش های موضعی حذف مو استفاده شوند.

روش های رفع موهای زائد (لیزر، الکترولیز، اپیلاسیون و کرم های مو بر)

لیزر درمانی یکی از پیشرفته‌ترین روش‌های رفع موهای زائد است که با استفاده از پرتوهای نور متمرکز، فولیکول‌های مو را هدف قرار می‌دهد. این روش به خصوص برای افرادی با پوست روشن و موهای تیره نتایج بسیار خوبی دارد، زیرا نور لیزر توسط رنگدانه‌های تیره مو جذب شده و فولیکول را تخریب می‌کند.

برای دستیابی به نتیجه مطلوب، معمولاً به 6 تا 8 جلسه درمان با فاصله 6 تا 8 هفته نیاز است. اگرچه لیزر درمانی روشی نسبتاً ایمن است، اما ممکن است عوارض جانبی موقتی مانند قرمزی، تورم و در موارد نادر تغییرات رنگدانه‌ای پوست را به همراه داشته باشد.

از طرفی الکترولیز تنها روش رفع موی زائد است که توسط سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) به عنوان روش دائمی شناخته شده است. در این روش، با استفاده از یک سوزن ظریف و جریان الکتریکی، هر فولیکول مو به طور جداگانه تخریب می‌شود.

این روش برای نواحی کوچک مانند صورت مناسب است و می‌تواند برای هر نوع رنگ مو و پوستی استفاده شود. با این حال، الکترولیز فرآیندی زمان‌بر است و ممکن است به جلسات متعدد هفتگی یا دو هفته یکبار به مدت چندین ماه نیاز داشته باشد.

اپیلاسیون اما شامل روش‌هایی مانند موم (وکس) و استفاده از دستگاه‌های اپیلاتور است که موها را از ریشه خارج می‌کنند. این روش‌ها نسبتاً ارزان و در دسترس هستند و می‌توانند نتایجی با ماندگاری 3 تا 6 هفته ایجاد کنند. اگرچه اپیلاسیون ممکن است با درد و ناراحتی همراه باشد، اما با تکرار منظم، موها نازک‌تر و کم‌پشت‌تر می‌شوند.

کرم افلورنیتین (Vaniqa) تنها کرم موبر تأیید شده توسط FDA است که می‌تواند سرعت رشد موهای زائد را کاهش دهد. این کرم با مهار آنزیمی که در رشد مو نقش دارد، باعث کند شدن رشد موها می‌شود. برای مشاهده نتایج باید حداقل 6 تا 8 هفته از کرم استفاده کرد و پس از قطع مصرف، رشد موها به حالت قبل باز می‌گردد.

زندگی با هیرسوتیسم و مراقبت های بعد از درمان

نکات مراقبتی پوست

پوست افراد مبتلا به هیرسوتیسم نیاز به توجه ویژه دارد. استفاده از روش‌های اصلاح نامناسب می‌تواند منجر به تحریک پوست، موهای زیرپوستی و حتی عفونت شود. برای محافظت از پوست، باید قبل از هر روش موزدایی، پوست را به خوبی تمیز کرد و از محصولات مرطوب‌کننده مناسب استفاده نمود. همچنین در صورت بروز حساسیت یا تحریک پوستی، باید به پزشک مراجعه کرد.

پشتیبانی روحی و روانی

هیرسوتیسم می‌تواند تأثیر قابل توجهی بر سلامت روان داشته باشد و باعث استرس، اضطراب و افسردگی شود. مشاوره با متخصصان سلامت روان و شرکت در گروه‌های حمایتی می‌تواند به افراد کمک کند تا با چالش‌های روانی-اجتماعی این عارضه بهتر کنار بیایند. پزشکان تأکید می‌کنند که دریافت حمایت روانی بخش مهمی از روند درمان است.

توصیه‌های تغذیه‌ای

کنترل وزن نقش مهمی در مدیریت هیرسوتیسم دارد. کاهش وزن حتی به میزان 5 درصد می‌تواند به کاهش سطح آندروژن‌ها و بهبود علائم کمک کند. رژیم غذایی متعادل و سرشار از میوه‌ها، سبزیجات و پروتئین‌های سالم توصیه می‌شود. همچنین، ورزش منظم نه تنها به کنترل وزن کمک می‌کند، بلکه می‌تواند باعث بهبود خلق و خو و کاهش استرس شود.